Cấu trúc não bộ bình thường và khi mắc bệnh Alzheimer

Cấu trúc não bộ bình thường

Não bộ người bình thường có khoảng 86 tỷ tế bào thần kinh (nơ-ron), được kết nối với nhau thông qua các synapse. Các vùng não chủ yếu tham gia vào các chức năng nhận thức bao gồm:

• Hồi hải mã (hippocampus): Liên quan đến việc hình thành và lưu trữ trí nhớ ngắn hạn.
• Vỏ não (cortex): Chịu trách nhiệm cho các chức năng cao cấp như ngôn ngữ, tư duy, và ra quyết định.
• Vùng dưới vỏ (subcortical regions): Bao gồm các cấu trúc như hạch nền, tham gia vào việc điều khiển vận động và cảm xúc.

Cấu trúc não bộ khi mắc bệnh Alzheimer

Khi mắc bệnh Alzheimer, não bộ trải qua một số thay đổi đáng kể:

• Teo não: Ở bệnh Alzheimer giai đoạn tiến triển, một số bộ phận của não có thể teo lại và co lại, được gọi là teo não. Cụ thể, teo não có thể thấy ở hồi hải mã, phần não chịu trách nhiệm chính về trí nhớ và ra quyết định. Não bộ bị thu nhỏ dẫn đến giảm khối lượng não.
• Mất kết nối thần kinh: Các tế bào thần kinh bị tổn thương và chết, làm gián đoạn các mạng lưới thần kinh quan trọng. Trí nhớ và nhận thức phụ thuộc vào việc truyền tín hiệu qua hàng tỷ tế bào thần kinh và đường dẫn trong não của bạn. Mảng bám amyloid và các đám rối sợi thần kinh có thể cản trở quá trình truyền tín hiệu của tế bào bằng cách ảnh hưởng đến khớp thần kinh, được gọi là mất khớp thần kinh. Một tế bào có thể có tới 7.000 kết nối khớp thần kinh. Khi các kết nối khớp thần kinh bị tổn thương, phản ứng hóa học bị xáo trộn sẽ tạo ra tín hiệu sai lệch, do đó một số thông điệp của não bị mất. Điều này có thể ảnh hưởng đến khả năng học tập, ghi nhớ và giao tiếp của bạn. Nghiên cứu cho thấy rằng tổn thương hoặc mất khớp thần kinh là một trong những dấu hiệu chính của tình trạng suy giảm nhận thức ở bệnh Alzheimer.
• Giảm lưu lượng máu não: Sự cung cấp oxy và dưỡng chất đến não bị suy giảm, ảnh hưởng đến chức năng não.

Các yếu tố gây ra thay đổi trong não bộ

Mảng amyloid (amyloid plaques)

Nguyên nhân chính xác gây ra bệnh Alzheimer vẫn chưa được biết, nhưng các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra rằng sự tích tụ bất thường của hai loại protein trong não là đặc trưng của tình trạng này.

Trong bệnh Alzheimer, một loại protein có tên là beta-amyloid xuất hiện thành từng đám hoặc từng cụm không đều trong não, tích tụ giữa các tế bào thần kinh. Loại protein này có nguồn gốc từ một loại protein tiền thân được tìm thấy trong màng mỡ bao phủ các tế bào thần kinh. Mảng bám amyloid làm gián đoạn các tín hiệu giữa các khớp thần kinh, là khoảng không giữa các tế bào thần kinh nơi thông tin truyền từ tế bào này sang tế bào khác dẫn đến viêm và tổn thương mô não. Theo thời gian, sự gián đoạn này có thể dẫn đến chết tế bào và các triệu chứng của bệnh Alzheimer. Mảng amyloid được coi là một trong những dấu hiệu sớm của bệnh Alzheimer.

Rối loạn sợi thần kinh (neurofibrillary tangles)

Rối loạn sợi thần kinh là các cấu trúc xoắn bất thường của protein TAU bên trong tế bào thần kinh. Trong mô não bình thường, tau ổn định các vi ống, là những phần chính của cấu trúc tế bào. Tuy nhiên, trong bệnh Alzheimer, sự tích tụ tau có thể khiến các sợi protein bị rối. Chúng được gọi là rối loạn sợi thần kinh. Kết quả là, hệ thống não vận chuyển chất dinh dưỡng của tế bào dọc theo các cấu trúc song song có thể được so sánh với đường ray xe lửa sẽ bị phá vỡ. Nếu không có những chất dinh dưỡng quan trọng này, các tế bào não sẽ chết. 

Sự thay đổi này làm gián đoạn hệ thống vận chuyển nội bào, dẫn đến cái chết của tế bào thần kinh và suy giảm chức năng não.

Viêm não

Viêm não là phản ứng của hệ miễn dịch đối với tổn thương tế bào thần kinh. Trong bệnh Alzheimer, viêm mãn tính có thể góp phần vào sự tiến triển của bệnh bằng cách làm tổn thương thêm các tế bào thần kinh khỏe mạnh.

Một số nghiên cứu cho thấy tình trạng viêm thần kinh có thể góp phần gây thoái hóa thần kinh.

Tế bào thần kinh đệm là một loại tế bào não giúp bảo vệ, hỗ trợ và duy trì chức năng khỏe mạnh của tế bào thần kinh. Ba loại tế bào thần kinh đệm là vi bào đệm, tế bào hình sao và tế bào ít sợi nhánh. Vi bào đệm khởi tạo phản ứng miễn dịch trong não để loại bỏ các chất lạ, chẳng hạn như mảng bám beta-amyloid. Tuy nhiên, nếu vi bào đệm không hoạt động bình thường, sự tích tụ của các tế bào thần kinh đệm không khỏe mạnh có thể kích thích tình trạng viêm thần kinh, có thể dẫn đến thoái hóa thần kinh.

Bệnh Alzheimer cũng có thể làm giảm lượng glucose và máu lưu thông trong não, đây là những chất mà các tế bào của bạn cần để tạo ra năng lượng để hoạt động. Việc thiếu máu và glucose trong não có thể gây ra tình trạng stress oxy hóa có thể dẫn đến tình trạng viêm thần kinh và do đó dẫn đến thoái hóa thần kinh.

Mất cân bằng ion

Sự thay đổi trong mức độ các ion như canxi và natri có thể ảnh hưởng đến chức năng tế bào thần kinh, dẫn đến rối loạn tín hiệu thần kinh và tổn thương tế bào.

Những phần nào của não bị ảnh hưởng bởi bệnh Alzheimer?

Não là một cơ quan phức tạp chịu trách nhiệm cho mọi thứ, từ chuyển động và chức năng vật lý đến xử lý thông tin, giác quan, ngôn ngữ, logic, cảm xúc…

Não bao gồm một số vùng khác nhau được định nghĩa là bốn thùy ở mỗi bên.

Theo Hiệp hội Alzheimer Canada, tác động của bệnh Alzheimer có thể tương ứng với các vùng thoái hóa trong não.

Hồi hải mã và thùy thái dương

Dấu hiệu đầu tiên của thoái hóa thần kinh thường ở vỏ não khứu giác. Vùng này nằm gần hồi hải mã, nằm bên dưới thùy thái dương.

Hồi hải mã nằm ở giữa não của bạn. Nó chịu trách nhiệm lưu trữ và xử lý ký ức, cũng như đưa ra phán đoán và quyết định.

Vì hồi hải mã là vùng đầu tiên bị ảnh hưởng bởi bệnh Alzheimer, đây có thể là lý do tại sao một số triệu chứng ban đầu của bệnh Alzheimer bao gồm:

• Mất trí nhớ, chẳng hạn như quên mất nơi bạn đặt một thứ gì đó.
• Khó nhớ tên, địa điểm hoặc khuôn mặt.
• Khó hoàn thành các nhiệm vụ thông thường.
• Khó nói hoặc xử lý ngôn ngữ.

Thùy trán

Thuỳ trán nằm ở phía trước não của bạn. Chúng đóng vai trò quan trọng trong việc đưa ra quyết định, lập kế hoạch và tham gia. Khi bệnh Alzheimer ảnh hưởng đến thùy này, bạn có thể gặp phải những thay đổi về hành vi như:

• Mất hứng thú với những thứ bạn từng thích.
• Cô lập khỏi xã hội.
• Lặp đi lặp lại các hành động.

Thùy đỉnh

Thùy đỉnh đóng vai trò quan trọng trong quá trình xử lý cảm giác, nhận thức không gian và thực hiện các nhiệm vụ một cách có trật tự.

Khi bệnh Alzheimer ảnh hưởng đến thùy này, bạn có thể gặp phải một số thay đổi về hành vi, chẳng hạn như khó khăn:

• Thực hiện các công việc hàng ngày, như lái xe, ăn uống và mặc quần áo.
• Hiểu các hành động của người khác.
• Bày tỏ suy nghĩ và cảm xúc của bạn.
• Đi bộ hoặc thực hiện các nhiệm vụ thể chất.

Thùy chẩm

Thùy chẩm nằm ở phía sau não và chịu trách nhiệm xử lý thông tin thị giác. Đây là một trong những vùng cuối cùng trong não bị ảnh hưởng bởi bệnh Alzheimer.

Nếu vùng não này bị ảnh hưởng bởi bệnh Alzheimer, bạn có thể gặp khó khăn trong việc xử lý màu sắc, hình dạng và kích thước, cũng như mất thị lực dần dần.

Hậu quả của các thay đổi trong não bộ

Suy giảm trí nhớ

Một trong những triệu chứng đầu tiên của bệnh Alzheimer là suy giảm trí nhớ ngắn hạn. Người bệnh có thể quên các sự kiện gần đây, lặp lại câu hỏi hoặc không nhớ được tên người thân.

Rối loạn ngôn ngữ

Người bệnh có thể gặp khó khăn trong việc tìm từ ngữ, diễn đạt ý tưởng hoặc hiểu lời nói của người khác. Điều này ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp và tương tác xã hội.

Rối loạn nhận thức

Bệnh Alzheimer gây suy giảm khả năng tư duy, lập kế hoạch và giải quyết vấn đề. Người bệnh có thể trở nên bối rối, mất phương hướng hoặc không thể thực hiện các nhiệm vụ hàng ngày.

Thay đổi hành vi và cảm xúc

Người bệnh có thể trở nên cáu kỉnh, lo âu, trầm cảm hoặc có hành vi không phù hợp. Sự thay đổi này ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống và mối quan hệ với người thân.

Phương pháp chẩn đoán và điều trị

Chẩn đoán

Chẩn đoán bệnh Alzheimer thường bao gồm:

• Đánh giá lâm sàng: Bao gồm phỏng vấn người bệnh và người thân để thu thập thông tin về triệu chứng và tiền sử bệnh.
• Kiểm tra nhận thức: Sử dụng các bài kiểm tra để đánh giá trí nhớ, ngôn ngữ và các chức năng nhận thức khác.
• Cận lâm sàng: Sử dụng MRI hoặc PET scan để phát hiện các thay đổi cấu trúc và chức năng trong não.
• Xét nghiệm sinh học: Phân tích dịch não tủy hoặc máu để phát hiện các dấu hiệu sinh học của bệnh Alzheimer.

Điều trị

Hiện nay, chưa có phương pháp chữa khỏi bệnh Alzheimer, nhưng có thể sử dụng một số loại thuốc để làm chậm tiến triển của bệnh và giảm triệu chứng:

• Thuốc ức chế cholinesterase: Giúp cải thiện truyền dẫn thần kinh và giảm triệu chứng nhận thức.
• Thuốc đối kháng NMDA: Điều chỉnh hoạt động glutamate, một chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến học tập và trí nhớ.
• Thuốc điều trị triệu chứng tâm lý: Bao gồm thuốc chống trầm cảm, an thần hoặc chống lo âu để kiểm soát các triệu chứng hành vi và cảm xúc.

Ngoài ra, việc thay đổi lối sống lành mạnh như tập thể dục, ăn uống cân bằng, duy trì hoạt động trí tuệ và xã hội có thể giúp giảm nguy cơ mắc bệnh Alzheimer.

Nghiên cứu và triển vọng tương lai

Nghiên cứu về bệnh Alzheimer đang được tiến hành trên toàn thế giới, với hy vọng tìm ra phương pháp điều trị hiệu quả hơn. Một số hướng nghiên cứu đáng chú ý bao gồm:

• Thuốc nhắm mục tiêu amyloid và tau: Phát triển các loại thuốc có thể làm giảm hoặc loại bỏ mảng amyloid và đám rối tau trong não.
• Điều trị gen: Sử dụng công nghệ chỉnh sửa gen để sửa chữa các đột biến gen liên quan đến bệnh Alzheimer.

Bệnh Alzheimer là một tình trạng thoái hóa thần kinh gây ra tổn thương tiến triển cho các tế bào thần kinh trong não của bạn. Mặc dù không có cách chữa khỏi bệnh Alzheimer, một số phương pháp điều trị có thể giúp bảo vệ các tế bào thần kinh trong não của bạn để làm chậm quá trình tiến triển của bệnh. Hãy cân nhắc việc trao đổi với chuyên gia chăm sóc sức khỏe nếu bạn hoặc người quen của bạn gặp phải các triệu chứng của bệnh Alzheimer. Họ có thể đưa ra chẩn đoán phù hợp và xây dựng kế hoạch điều trị phù hợp.

BS. Đỗ Nguyệt Thanh (Thọ Xuân Đường)