Tổng quan về bệnh tiểu đường tuýp 2

Tiểu đường tuýp 2 là một chứng rối loạn được biết đến là làm gián đoạn cách cơ thể bạn sử dụng glucose (đường), nó cũng gây ra các vấn đề khác về cách cơ thể bạn lưu trữ và xử lý các dạng năng lượng khác, bao gồm cả chất béo.

Tất cả các tế bào trong cơ thể bạn đều cần đường để hoạt động bình thường. Đường đi vào tế bào với sự trợ giúp của một loại hormone gọi là insulin. Trong bệnh tiểu đường loại 2, cơ thể ngừng phản ứng với lượng insulin bình thường hoặc thậm chí cao, và theo thời gian, tuyến tụy không tạo ra đủ insulin để đáp ứng nhu cầu của cơ thể. Thừa cân, đặc biệt là mỡ thừa tích tụ ở gan và bụng, làm tăng nhu cầu insulin của cơ thể. Điều này khiến đường tích tụ trong máu, có thể dẫn đến các vấn đề nếu không được điều trị.

Tại sao chế độ ăn uống quan trọng?

Thay đổi chế độ ăn uống của bạn là một phần quan trọng trong việc quản lý bệnh tiểu đường loại 2.

Bạn đã nghe nói về "ABC của bệnh tiểu đường" chưa? Kí hiệu này đề cập đến ba khía cạnh sức khỏe của bạn cần được kiểm soát tốt để kiểm soát bệnh tiểu đường: 

• A: A1C - xét nghiệm máu đo lượng đường trong máu trung bình của bạn trong vài tháng qua.
• B: huyết áp.
• C: Cholesterol. 

Giữ lượng đường trong máu ở mức mục tiêu hoặc gần mức mục tiêu sẽ giúp giảm nguy cơ biến chứng có thể ảnh hưởng đến mắt, thận và dây thần kinh. Kiểm soát huyết áp và mức cholesterol giúp giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch, đây là một biến chứng phổ biến của bệnh tiểu đường loại 2.

Nhiều yếu tố ảnh hưởng đến việc kiểm soát tốt bệnh tiểu đường của một người như thế nào. Bạn có thể giảm nguy cơ biến chứng bằng cách làm theo hướng dẫn của bác sĩ về chế độ ăn uống, tập thể dục, theo dõi lượng đường trong máu và chế độ dùng thuốc. Thay đổi chế độ ăn uống thường tập trung vào việc ăn thực phẩm bổ dưỡng và duy trì cân nặng khỏe mạnh. Nếu bạn dùng insulin, bạn cũng có thể cần phải nhất quán về những gì bạn ăn và khi nào.

Phải chú ý cẩn thận đến chế độ ăn uống của bạn, đây có thể là một thách thức. Có thể hữu ích khi làm việc với chuyên gia dinh dưỡng để lập một kế hoạch phù hợp với tình huống cụ thể của bạn (bao gồm cả loại thuốc trị tiểu đường bạn dùng), lối sống và sở thích cá nhân.

Ảnh hưởng của carbohydrate đối với đường huyết

Carbohydrate là nguồn năng lượng chính trong chế độ ăn uống và bao gồm tinh bột, rau, trái cây, các sản phẩm từ sữa và đường. Hầu hết các loại thịt và chất béo không chứa carbohydrate. Carbohydrate ảnh hưởng trực tiếp đến lượng đường trong máu của bạn, trong khi protein và chất béo ít ảnh hưởng. Ăn một lượng carbohydrate nhất quán trong mỗi bữa ăn có thể giúp kiểm soát lượng đường trong máu, đặc biệt nếu bạn dùng một số loại thuốc trị tiểu đường đường uống hoặc insulin tác dụng kéo dài.

Có nhiều cách khác nhau để đảm bảo bạn ăn một lượng carbohydrate nhất quán trong ngày, bao gồm cả việc tính toán lượng carbohydrate và lập hệ thống trao đổi thực phẩm trong nhóm: 

• Đếm lượng carbohydrate: Chuyên gia dinh dưỡng có thể giúp bạn tìm ra số lượng carbohydrate bạn cần mỗi ngày dựa trên thói quen ăn uống, cân nặng, mục tiêu dinh dưỡng và mức độ hoạt động của bạn. Cách phân chia carbohydrate cho mỗi bữa ăn chính hoặc bữa ăn nhẹ sẽ tùy thuộc vào sở thích cá nhân của bạn, thời gian và khoảng cách giữa các bữa ăn cũng như loại thuốc trị tiểu đường bạn dùng. "Đếm lượng carb" đặc biệt quan trọng nếu bạn dùng insulin, vì bạn sẽ cần điều chỉnh liều insulin theo hàm lượng carbohydrate trong những gì bạn định ăn. Tuy nhiên, ngay cả khi bạn không dùng insulin, việc đếm lượng carb có thể giúp bạn giữ cho lượng đường trong máu không xuống quá thấp hoặc quá cao. Số lượng carbohydrate trong một loại thực phẩm cụ thể có thể được xác định bằng cách đọc nhãn dinh dưỡng, tham khảo sách tham khảo, trang web hoặc ứng dụng điện thoại thông minh,…
• Lập hệ thống trao đổi: Với 3 nhóm thực phẩm chính là carbohydrate, protein, lipid. Trong hệ thống này, một khẩu phần carbohydrate (ví dụ: một quả táo nhỏ) có thể được đổi lấy bất kỳ loại carbohydrate nào khác (ví dụ: 1/3 cốc mì ống nấu chín) vì cả hai phần đều chứa khoảng 15 gam carbohydrate. Bạn cũng có thể dễ dàng xác định hàm lượng carbohydrate trong bữa ăn chính và bữa ăn nhẹ của mình bằng hệ thống trao đổi. Chuyên gia dinh dưỡng có thể cung cấp cho bạn danh sách đầy đủ hơn các loại thực phẩm để sử dụng cho mục đích lập kế hoạch bữa ăn.
• Danh sách trao đổi cũng xác định các loại thực phẩm là nguồn cung cấp chất xơ tốt (có thể giúp giữ lượng đường trong máu không tăng quá cao) và các loại thực phẩm có nhiều natri (cần hạn chế). Chuyên gia dinh dưỡng có thể giúp bạn xác định mỗi nhóm nên ăn bao nhiêu khẩu phần trong mỗi bữa ăn chính và bữa ăn nhẹ và hàm lượng carbohydrate điển hình của mỗi bữa ăn chính và bữa ăn nhẹ.
• Thời gian dùng bữa: Việc ăn uống nhất quán vào cùng một thời điểm mỗi ngày là điều quan trọng đối với một số người, đặc biệt là những người dùng insulin tác dụng kéo dài hoặc thuốc uống làm giảm lượng đường trong máu (sulfonylurea hoặc meglitinides). Nếu bỏ bữa hoặc trì hoãn khi đang áp dụng các chế độ này, bạn có nguy cơ bị hạ đường huyết. Nếu bạn sử dụng liệu pháp insulin "chuyên sâu" (tức là nếu bạn tiêm nhiều lần mỗi ngày hoặc sử dụng máy bơm insulin) hoặc dùng một số loại thuốc trị tiểu đường đường uống khác (ví dụ: metformin), bạn có thể linh hoạt hơn về thời gian dùng bữa. Với những chế độ ăn này, việc bỏ hoặc trì hoãn bữa ăn thường sẽ không làm tăng nguy cơ bị hạ đường huyết.

Mặc dù thỉnh thoảng có thể ăn các loại thực phẩm giàu chất béo (ví dụ như pizza), nhưng bạn sẽ cần theo dõi lượng đường trong máu chặt chẽ hơn. Bữa ăn giàu chất béo, giàu protein được phân hủy chậm hơn so với bữa ăn ít chất béo, ít protein. Khi sử dụng insulin tác dụng nhanh trước bữa ăn, lượng đường trong máu của bạn có thể giảm xuống ngay sau khi ăn một bữa ăn nhiều chất béo và sau đó tăng lên vài giờ sau đó. Nếu bạn ăn các bữa ăn có chứa nhiều protein hoặc chất béo hơn bình thường, bạn có thể cần phải điều chỉnh liều insulin trong bữa ăn để kiểm soát lượng đường trong máu tăng chậm này.

Cân nặng đối với bệnh tiểu đường tuýp 2

Nếu bạn thừa cân hoặc béo phì, giảm cân có thể cải thiện việc kiểm soát lượng đường trong máu và giảm huyết áp cũng như mức cholesterol.

Đối với một người thừa cân hoặc béo phì, mục tiêu điển hình là giảm 5 đến 10% trọng lượng cơ thể. Giảm cân nhiều hơn đôi khi có thể làm giảm lượng đường trong máu xuống mức bình thường. Nhưng ngay cả việc giảm cân một chút cũng có thể giúp cải thiện sức khỏe của bạn; trên thực tế, việc cắt giảm lượng calo bạn ăn mỗi ngày có thể làm giảm lượng đường trong máu ngay cả trước khi bạn thực sự giảm cân.

Cách tiếp cận ban đầu để giảm cân thường liên quan đến việc ăn ít calo hơn và tập thể dục thường xuyên. Với những người gặp khó khăn trong việc giảm cân cần trao đổi với bác sĩ để đưa ra hướng giải quyết phù hợp, có thể dùng thuốc hoặc phẫu thuật.

Lượng calo khuyến nghị  –  Số lượng calo bạn cần để duy trì cân nặng hiện tại tùy thuộc vào độ tuổi, giới tính, chiều cao, cân nặng và mức độ hoạt động của bạn. Dưới đây là một số hướng dẫn chung:

• Người hoạt động bình thường: 30 Kcalo/kg cân nặng.
• Người ít vận động và người lớn trên 55 tuổi:  25 Kcalo/kg cân nặng.
• Người thừa cân, béo phì – 20 Kcalo/kg cân nặng.
• Phụ nữ mang thai, cho con bú – 30-35 Kcalo/kg cân nặng.

Để giảm từ 0,5 đến 1kg mỗi tuần (được coi là tỷ lệ giảm cân an toàn), bạn có thể trừ đi 500 đến 1000 Kcalo từ tổng lượng calo cần thiết để duy trì cân nặng.

Tránh tăng cân - Một số phương pháp điều trị bệnh tiểu đường tuýp 2, chẳng hạn như liệu pháp insulin chuyên sâu và một số loại thuốc uống, có thể góp phần làm tăng cân. Những lời khuyên sau đây có thể giúp bạn tránh tăng cân không mong muốn:

Cân trọng lượng cơ thể một cách thường xuyên (ví dụ, mỗi buổi sáng). Nếu bạn tăng hơn 1 – 1,5kg trong một tuần, hãy thử giảm số lượng calo bạn ăn hoặc tăng lượng hoạt động thể chất mà bạn thực hiện. Đừng đợi cho đến khi bạn tăng cân nhiều hơn, vì điều này sẽ khiến bạn khó giảm cân hơn.
Khi khả năng kiểm soát lượng đường trong máu của bạn được cải thiện khi điều trị, có thể cần phải giảm một chút lượng calo nạp vào hàng ngày để tránh tăng cân.
Nếu lượng đường trong máu của bạn thường xuyên thấp vào một thời điểm cụ thể trong ngày, bác sĩ có thể đề nghị giảm liều insulin hoặc loại thuốc khác thay vì thêm bữa ăn nhẹ vào thời điểm đó.

Tập thể dục - Hoạt động thể chất thường xuyên là rất quan trọng để có sức khỏe tốt. Tập thể dục làm cho cơ thể nhạy cảm hơn với  insulin  (hormone cho phép các tế bào trong cơ thể hấp thụ đường để tạo năng lượng), giúp giảm lượng đường trong máu. Tập thể dục cũng có thể giúp giảm huyết áp và cải thiện mức cholesterol. Những lợi ích quan trọng khác của việc tập thể dục có thể bao gồm duy trì trọng lượng cơ thể khỏe mạnh, giảm cân (nếu cần), ngủ ngon hơn và cải thiện trí nhớ cũng như tâm trạng.

Vậy chế độ ăn là gì?

Không có một chế độ ăn uống hoặc kế hoạch bữa ăn tối ưu nào cho người mắc bệnh tiểu đường. Chế độ ăn tốt nhất cho bạn phụ thuộc vào nhiều thứ khác nhau, bao gồm mối quan tâm về sức khỏe, mục tiêu giảm cân và sở thích cá nhân của bạn.

Khuyến nghị chung  -  Để giúp quản lý các yếu tố ABC và tăng cường sức khỏe tốt, các chuyên gia khuyến nghị tất cả những người mắc bệnh tiểu đường nên duy trì cân nặng khỏe mạnh (bằng cách giảm lượng calo và tăng cường hoạt động thể chất) và theo dõi lượng carbohydrate của họ. Các hướng dẫn sau đây về chế độ ăn uống lành mạnh tương tự như các khuyến nghị dành cho người lớn không mắc bệnh tiểu đường.

• Một chế độ ăn kiêng bao gồm carbohydrate từ trái cây, rau, ngũ cốc nguyên hạt, các loại đậu và sữa ít béo được khuyến khích. Những người mắc bệnh tiểu đường nên tránh đồ uống có đường (kể cả nước ép trái cây). Lượng carbohydrate lý tưởng là không chắc chắn. Tuy nhiên, điều quan trọng đối với những người mắc bệnh tiểu đường là phải theo dõi lượng carbohydrate nạp vào để kiểm soát lượng đường trong máu và điều chỉnh liều lượng insulin khi cần thiết.
• Nhìn chung, nhiều kiểu ăn uống khác nhau (ít chất béo, ít carbohydrate, Địa Trung Hải, ăn chay) đều được chấp nhận. Ăn một chế độ ăn uống lành mạnh có chứa nhiều loại thực phẩm bạn thích sẽ giúp bạn dễ dàng thực hiện kế hoạch hơn. Tuy nhiên, bạn nên nói chuyện với bác sĩ của mình trước khi bắt đầu bất kỳ chế độ ăn kiêng nào có yêu cầu hạn chế nghiêm ngặt (chẳng hạn như chế độ ăn rất ít carb hoặc chế độ ăn keto). Tùy thuộc vào tình hình của bạn, một số chế độ ăn kiêng có thể không được khuyến khích.
• Loại chất béo tiêu thụ dường như quan trọng hơn tổng lượng chất béo. Chất béo bão hòa (ví dụ trong thịt, phô mai, kem) có thể được thay thế bằng axit béo không bão hòa đơn và không bão hòa đa (ví dụ trong cá, dầu ô liu, các loại hạt). Tiêu thụ axit béo chuyển hóa nên được giữ ở mức thấp nhất có thể. Mặc dù một lượng rất nhỏ chất béo chuyển hóa có tự nhiên trong thịt, gia cầm và các sản phẩm từ sữa, nhưng lượng này quá nhỏ để có thể quan tâm. Vì bệnh tiểu đường làm tăng nguy cơ mắc bệnh tim và đột quỵ, nên việc áp dụng chế độ ăn ít chất béo bão hòa, chất béo chuyển hóa và cholesterol có thể giúp giảm mức cholesterol và giảm những nguy cơ này.
• Chuyên gia dinh dưỡng có thể giúp bạn xác định chế độ ăn uống của bạn nên bao gồm bao nhiêu protein. Nói chung, bạn nên bổ sung protein từ thịt nạc, trứng, cá, đậu, đậu nành và các loại hạt, đồng thời hạn chế lượng thịt đỏ ăn vào.
• Ăn một chế độ ăn nhiều chất xơ có thể giúp kiểm soát lượng đường trong máu.
• Một chế độ ăn ít natri và nhiều trái cây, rau quả và các sản phẩm từ sữa ít béo có thể giúp kiểm soát huyết áp.
• Chất làm ngọt nhân tạo không ảnh hưởng đến lượng đường trong máu và có thể được tiêu thụ ở mức độ vừa phải. Nếu bạn thường xuyên tiêu thụ đồ uống có đường, đồ uống có chứa chất làm ngọt nhân tạo (chẳng hạn như soda dành cho người ăn kiêng) có thể là một chiến lược thay thế ngắn hạn tốt. Tuy nhiên, cách tiếp cận tốt nhất là tránh cả đồ uống có đường và đồ ngọt nhân tạo, đồng thời cố gắng uống nhiều nước hơn.
• Trước đây, những người mắc bệnh tiểu đường được khuyên nên tránh tất cả các loại thực phẩm có thêm đường. Điều này không còn được khuyến khích nữa, mặc dù điều quan trọng là hạn chế lượng đường ăn vào. Nếu bạn dùng insulin, bạn nên tính toán từng liều trước bữa ăn dựa trên tổng lượng carbohydrate trong thực phẩm, bao gồm cả hàm lượng đường.
• Các sản phẩm "không đường" hoặc "không béo" không nhất thiết phải giảm lượng calo hoặc carbohydrate. Đọc kỹ tất cả các nhãn dinh dưỡng và so sánh với các sản phẩm tương tự khác để xác định loại nào có sự cân bằng tốt nhất về khẩu phần và số lượng calo, carbohydrate, chất béo và chất xơ.
• Một số thực phẩm không đường, chẳng hạn như gelatin không đường và kẹo cao su không đường, không có lượng calo hoặc carbohydrate đáng kể và được coi là "thực phẩm tự do". Bất kỳ thực phẩm nào có ít hơn 20 calo và 5 gam carbohydrate đều được coi là thực phẩm tự do, nghĩa là nó không ảnh hưởng đến trọng lượng cơ thể hoặc cần điều chỉnh thuốc của bạn.

Uống rượu có an toàn không? Uống một lượng rượu vừa phải (tối đa một khẩu phần mỗi ngày đối với phụ nữ hoặc hai phần mỗi ngày đối với nam giới) trong bữa ăn không ảnh hưởng đáng kể đến lượng đường trong máu. Những người dùng thuốc trị tiểu đường đường uống thường không cần điều chỉnh liều lượng thuốc, miễn là rượu được tiêu thụ ở mức độ vừa phải và cùng với thức ăn. Rượu có thể làm tăng nhẹ lượng đường trong máu, sau đó vài giờ sau đó làm giảm lượng đường trong máu. Do đó, điều quan trọng là phải theo dõi phản ứng của lượng đường trong máu với rượu, đặc biệt nếu bạn sử dụng insulin. Bác sĩ có thể giúp bạn xác định xem có cần thay đổi liều insulin hay không. Ngoài ra, lượng calo từ rượu có ít giá trị dinh dưỡng và có thể góp phần làm tăng cân (hoặc khiến việc giảm cân trở nên khó khăn hơn).

Việc tìm ra cách quản lý chế độ ăn uống để kiểm soát bệnh tiểu đường có thể là một thách thức và đôi khi quá sức. Nhưng với thời gian, sự luyện tập và sự hỗ trợ, hầu hết mọi người đều có thể làm quen với nó và biến nó thành một phần trong cuộc sống hàng ngày của họ. Hãy kiên trì để có một sức khỏe cải thiện trong tương lai!

BS. Đỗ Nguyệt Thanh (Thọ Xuân Đường)