Cây xác pháo (Salvia splendens), hay còn gọi là xô đỏ, một loài thuộc họ Hoa môi (Lamiaceae), là cây thân thảo lâu năm được yêu thích trong các khu vườn với sắc hoa đỏ thắm bắt mắt. 

Tên gọi "xác pháo" đã gợi lên hình ảnh những tràng pháo đỏ rực rỡ trong dịp Tết, tượng trưng cho sự may mắn và khởi đầu thuận lợi. Vì vậy, cây xác pháo thường được trồng trong sân vườn hoặc chậu cảnh để trang trí, mang ý nghĩa cầu chúc an khang, thịnh vượng.

Tuy nhiên, điều ít người biết là cây còn được sử dụng trong y học cổ truyền như một vị thuốc có giá trị thanh nhiệt lương huyết, tiêu viêm, giải độc. Hãy cùng khám phá loài thảo dược đặc biệt này!

Đặc điểm thực vật

Tên khoa học: Salvia splendens Ker.-Gawl

Họ: Lamiaceae (Họ Hoa môi)

Nguồn gốc: Nam Mỹ, đặc biệt là Brazil

Đặc điểm thực vật: Cây cao từ 40 – 90cm, cánh hoa màu đỏ rực, thường mọc thành chùm ở ngọn cây. Thân cây có nhiều nhánh, không có lông, lá hình trứng, gân rõ, mép có răng cưa. Thời gian ra hoa: Tháng 7 đến tháng 9.

Phân bố và sinh thái

Mặc dù nguồn gốc Nam Mỹ, nhưng cây xác pháo đã được giống trồng rộng rãi tại châu Á như Trung Quốc, Việt Nam, Thái Lan... Cây thích hợp với ánh sáng, đất màu mỡ và thoát nước tốt. Tại Việt Nam, xác pháo được dùng nhiều trong các công viên, ven đường và vườn dược liệu.

Bộ phận dùng và thu hái

Bộ phận dùng: Toàn cây (thân, lá, hoa).

Thời điểm thu hái: Khi cây đang sinh trưởng tốt, lá xanh tươi, có hoa, thường vào cuối mùa hè.

Chế biến: Thu hái xong rửa sạch, phơi âm can hoặc sấy ở nhiệt độ dưới 60°C.

Công dụng chữa bệnh

Trong y học cổ truyền, xác pháo được xem là loại cây thuốc có tác dụng:

Thanh nhiệt, lương huyết: Dùng trong các trường hợp nhiệt độc, sốt cao.
Tiêu viêm, giải độc: Hỗ trợ việc làm dịu vùng sưng viêm, nhất là ở vết thương, mụn nhọt.
Trị vết côn trùng cắn, rắn cắn: Thường giã lá tươi đắp ngoài da.

Các hoạt chất sinh học chính và tác dụng dược lý đã được nghiên cứu

Các nghiên cứu đã xác định trong xác pháo có nhiều hoạt chất quan trọng như: Flavonoid, tanin, saponin, alkaloid.

Nhiều nghiên cứu hiện đại đã ghi nhận tác dụng của xác pháo trên các mô hình in vitro và in vivo:

• Kháng khuẩn: Chiết xuất ethanol từ lá và hoa của xác pháo cho thấy hiệu quả ức chế rõ rệt đối với một số chủng vi khuẩn Gram dương như Staphylococcus aureus và Bacillus subtilis. Điều này được cho là nhờ sự hiện diện của các hợp chất như flavonoid và tanin, vốn có khả năng phá vỡ màng tế bào vi khuẩn và làm giảm khả năng nhân đôi của chúng.
• Kháng viêm: Trên các mô hình viêm gây bởi carrageenan, chiết xuất từ xác pháo giúp làm giảm phù nề mô và hạ sốt, đồng thời ức chế các yếu tố trung gian gây viêm như prostaglandin E2 (PGE2), interleukin-6 (IL-6), và TNF-α trong huyết thanh. Cơ chế này được cho là có liên quan đến hoạt tính chống oxy hóa của các flavonoid có trong cây.
• Chống oxy hóa: Các phân đoạn chứa polyphenol từ xác pháo có khả năng trung hòa các gốc tự do, từ đó bảo vệ tế bào khỏi stress oxy hóa. Nghiên cứu trên tế bào gan và da đã chứng minh rằng chiết xuất từ cây có thể làm giảm peroxid hóa lipid, tăng cường hoạt động của các enzym chống oxy hóa nội sinh như SOD (superoxide dismutase) và catalase.
• Bảo vệ da: Nhờ vào các đặc tính chống viêm, chống oxy hóa và khả năng thúc đẩy tái tạo mô, chiết xuất từ xác pháo đang được xem xét là một thành phần tiềm năng trong các sản phẩm chăm sóc da tự nhiên. Các thử nghiệm sơ bộ cho thấy dịch chiết từ lá có thể hỗ trợ cải thiện tình trạng viêm da nhẹ, phục hồi da tổn thương và làm dịu kích ứng do môi trường.

Cách sử dụng

Trà thân lá xác pháo: Dùng 5 – 10g dược liệu khô hãm nước sôi, uống mỗi ngày 1 – 2 lần.

Giã lá tươi: Dùng đắp ngoài da vùng bị viêm, mụn, côn trùng cắn.

Ngâm cồn: Dùng chiết xuất ethanol 70% từ dược liệu khô, bào chế làm dung dịch sát khuẩn hoặc xoa bóp bên ngoài.

Lưu ý khi sử dụng

Mặc dù xác pháo có nhiều hoạt tính sinh học có lợi, nhưng người dùng cũng cần hết sức thận trọng khi sử dụng. Do cây chứa các hợp chất như alkaloid, flavonoid và saponin có thể gây tác dụng dược lý mạnh, việc sử dụng liều cao hoặc liên tục trong thời gian dài có thể dẫn đến các phản ứng không mong muốn như buồn nôn, rối loạn tiêu hoá hoặc kích ứng thần kinh. Đặc biệt, phụ nữ đang mang thai hoặc những người có cơ địa mẫn cảm nên tham khảo ý kiến chuyên gia y tế trước khi sử dụng bất kỳ chế phẩm nào từ cây này. Khi dùng ngoài da, chẳng hạn như đắp lá tươi hoặc sử dụng các sản phẩm chiết xuất, cần thử trên một vùng da nhỏ trước để kiểm tra khả năng dị ứng, tránh tình trạng viêm đỏ hoặc kích ứng diện rộng. Tốt nhất nên tham khảo hoặc được chỉ định của thầy thuốc trước khi dùng

Kết luận

Xác pháo là một loài thực vật có hoa rực rỡ, thường được trồng rộng rãi trong công viên, bồn hoa và sân vườn như một loại cây cảnh phổ biến. Không chỉ dừng lại ở giá trị tăng vẻ đẹp cảnh quan, cây còn được quan tâm trong lĩnh vực y học nhờ chứa nhiều hoạt chất sinh học có lợi. Những nghiên cứu gần đây cho thấy xác pháo có tiềm năng hỗ trợ sức khỏe thông qua các tác dụng thanh nhiệt, tiêu viêm và kháng khuẩn.

BS. Nguyễn Thùy Ngân (Thọ Xuân Đường)